Türk halklary we dilleri

Türk dilleriniň we halklarynyň ösüş prosesinde olaryň gürleýjileri, şiweleri we dilleri emele geldi, bir tarapdan meňzeşligi – gelip çykyşynyň bitewiligi netijesinde, beýleki tarapdan häsiýetlendirildi! – umumy türk diliniň ilki dialektlere, soňra bolsa aýry dillere we dil toparlaryna bölünmegi bilen düşündirilýän tapawutlar bilen. Türk halklary Altaý daglarynyň giň meýdanynda emele gelýär we beýleki dil toparlary: Mongol, Tungus-Mançu we Tibeto-Hytaý bilen aragatnaşyk saklaýar. "Altaý" sözüniň mongol dilinde "alt" türkçe "altynt" – "altyn" sözüne gaýdyp gelýär. "Altan tobchi" ýa-da "Altan tovch" ("altyn düwme" ýa-da "altyn arka") XVII asyryň mongol ýyl ýazgysydyr. Altaý polimetallaryň, demir magdanynyň, simapyň we altynyň baý ýataklary bilen köpden bäri meşhurdyr.

Altaý türkleri dürli gelip çykyşly taýpalary we halklary, şol sanda türk dälleri-de boýun egdirdi. Writtenazmaça çeşmelerden görnüşi ýaly, güýç iri sürüleri toplap, emläkleri talaýar we öýlerinde gullary bolan tire-taýpa begleriniň elinde jemlenipdir. Bu feodal-patriarhal birleşige bir kagan ýolbaşçylyk etdi. Şeýle-de bolsa, Altaý türkleri we olara tabyn halklar tire-taýpa bolmagyny dowam etdirdiler, köp babatda henizem başlangyç jemgyýetçilik guramasydy we häzirki zaman manysynda synplar entek döredilmedi. Döwlet, ykdysadyýetiň şol bir ösüşi bolan garyndaş taýpalaryň birleşmesi.

Biziň eramyzyň I müňýyllygynyň Altaý türkleriniň taryhy. e. esasan arheologiki we ýazmaça çeşmelerden belli. Esasy arheologiki çeşmeler jaýlamak we olardan tapylan zatlar. Bu wagt adamy at bilen birlikde jaýlamak we at münmek däbi ýaýbaňlanýar. Altaý daglarynyň jülgelerinde dörtburç toprak çukurlary bolan ownuk daş depeler gazyldy. Bu çukurlarda jaýlananlar arkalaryna uzadyldy. Gömülenleriň gapdalynda bir at jaýlandy. Käwagt mazarlar diňe daş ýüzügi bilen bellik edilýär. Mazarlygyň merkezinde adatça asylly adamyň mazary bardy, töwereginde bolsa onuň bilen bile jaýlanan söweşijileriň ýa-da gullaryň mazarlary bardy. Soňkusynyň garyplygy merkezi mazaryň baýlygyny aç-açan nygtaýar. Munuň bilen birlikde uly depeler hem bar. Olarda jaýlanmak, inwentaryň baýlygy we jaýlanyş dessurynyň çylşyrymlylygy bilen tapawutlanýar. Mazara oklar, demir pyçak, baý bezelen guşaklar, gadymy türk ýazgylary bolan kümüş gaplar ýerleşdirildi. Bölümleriň aňyrsynda atlaryň süňkleri ýerleşýärdi. Şeýle depeler Tuýakta şäherindäki Katanda obasynyň golaýyndaky Altaýda we Kuzbassdaky Ur derýasynda tapyldy.

Çopanlar, ýakutlaryň türk dilli ata-babalary, 6-10-njy asyrlardan başlap, Baýkal sebitinden häzirki utakutiýanyň çägine uzak wagtlap giripdirler. n. e., Kurykans Angara we Lenada ýaşanlarynda (bu Kurumçi medeniýeti diýilýär). Şeýle-de bolsa, bu ýerleriň türkden öňki ilaty hem bardy. Demir asyrynyň iň gadymy şäherçesi derýada tapyldy. Utsakutskyň aşagyndaky ýuýuke. Utakutiýanyň irki demir asyrynyň özboluşly medeniýeti obanyň golaýyndaky obalar bilen aňladylýar. Olekminskiň üstündäki Muhtuýa we Lenanyň aşaky akymynda Siktyah. Ilat aw we balykçylyk bilen meşgullandy. Utakut halky ýerli taýpalaryň günorta türk dilli göçüp gelenler tarapyndan siňmegi netijesinde Lenada emele geldi. Utsakutlaryň günorta ata-babalarynyň soňky tolkunyň orta Lena diňe XIV – XV asyrlarda girendigi çak edilýär. Demirgazyk-günbatardaky utakut keýik çopanlary ýaly utakutlaryň käbir ýerli toparlary, “Evenks” toparynyň aýry-aýry toparlarynyň merkezi sebitlerden immigrantlar bilen utakutlar bilen garyşmagy netijesinde has ýakyn wagtda ýüze çykdy. Utsakutlaryň jemgyýetçilik durmuşynda tire-taýpa ulgamynyň galyndylary köpdi, taýpa ar alyşy saklandy. Antropologiki taýdan utsakutlar Mongoloid ýaryşynyň Merkezi Aziýa we Baýkal görnüşlerine degişlidir. Olaryň ýaşaýan ýerlerine, medeni we gündelik tapawutlaryna görä, ýakutlar ýerli toparlara bölünýär – Amgino-Lena, Wilýui, Olekma, Werhoýansk, demirgazyk. Utsakutlaryň ykdysadyýeti we maddy medeniýeti Merkezi Aziýanyň çopanlarynyň medeniýetine meňzeş aýratynlyklar agdyklyk edýär, emma demirgazykda taýga elementleri hem bar. 20-nji ýyllarda XVII asyr ýakutlar durmuş-ykdysady we medeni ösüşini çaltlaşdyrýan Russiýa döwletine girizildi. Şol bir wagtyň özünde, utakut köpçüligi çar emeldarlary, söwdagärler we sütükli alyjylar tarapyndan rehimsiz yasak sütemine, zulum edilip başlandy.